Zachowek to instytucja prawna, która ma zapewnić najbliższym członkom rodziny zmarłego udział w jego majątku, nawet jeśli zostali pominięci w testamencie. Jednak możliwość dochodzenia zachowku nie jest nieograniczona w czasie. Jak każde roszczenie majątkowe, podlega ono przedawnieniu. Zrozumienie terminów i zasad przedawnienia roszczeń o zachowek jest kluczowe dla osób uprawnionych, które chcą skutecznie dochodzić swoich praw.
Czym jest zachowek i komu przysługuje?
Zachowek to część wartości udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionej osobie przy dziedziczeniu ustawowym. Prawo do zachowku mają zstępni spadkodawcy (dzieci, wnuki), jego małżonek oraz rodzice, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Wysokość zachowku stanowi z reguły połowę wartości udziału spadkowego, a w przypadku małoletnich lub trwale niezdolnych do pracy – dwie trzecie tej wartości.
Zachowek to roszczenie pieniężne, które przysługuje najbliższym spadkodawcy pominiętym w testamencie. Nie jest to prawo do konkretnych przedmiotów ze spadku, lecz do określonej sumy pieniężnej.
Roszczenie o zachowek powstaje z chwilą śmierci spadkodawcy i jest kierowane przeciwko spadkobiercy testamentowemu lub osobie, która otrzymała darowiznę zaliczaną do spadku. Pamiętajmy, że dochodzenie tego roszczenia ma swoje ściśle określone ramy czasowe.
Terminy przedawnienia roszczeń o zachowek
Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego, roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem 5 lat od dnia ogłoszenia testamentu. Jest to ogólna zasada, którą należy stosować w większości przypadków. Warto jednak zwrócić uwagę na kilka istotnych wyjątków:
- Jeżeli uprawniony dowiedział się o testamencie później niż w dniu jego ogłoszenia, termin przedawnienia może biec od momentu powzięcia tej informacji
- W przypadku braku testamentu, 5-letni termin przedawnienia liczy się od dnia uprawomocnienia się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku
- Gdy spadkobierca uznał roszczenie o zachowek, przedawnienie biegnie na nowo od dnia uznania
Terminy przedawnienia mogą zostać przerwane przez każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw danego rodzaju, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia roszczenia. Po każdym przerwaniu przedawnienia biegnie ono na nowo, co daje uprawnionemu dodatkowy czas na dochodzenie swoich praw.
Przedawnienie zachowku od darowizny
Szczególnym przypadkiem jest dochodzenie zachowku w sytuacji, gdy spadkodawca dokonał za życia darowizn, które wyczerpały lub znacznie uszczupliły jego majątek. Darowizny dokonane przez spadkodawcę na rzecz spadkobiercy zalicza się na poczet zachowku, a w niektórych przypadkach również na poczet spadku.
W kontekście darowizn i zachowku należy pamiętać o następujących zasadach:
- Darowizny dokonane na 10 lat przed śmiercią spadkodawcy na rzecz osób niebędących spadkobiercami nie są doliczane do spadku
- Darowizny na rzecz spadkobierców lub uprawnionych do zachowku są doliczane do spadku bez względu na czas ich dokonania
- Termin przedawnienia roszczenia o zachowek uwzględniający darowizny również wynosi 5 lat
Uwaga: Darowizna dokonana 20 lat przed śmiercią spadkodawcy na rzecz osoby będącej spadkobiercą lub uprawnioną do zachowku nadal podlega doliczeniu do spadku przy obliczaniu zachowku.
Przykład praktyczny
Jan zmarł w 2023 roku, pozostawiając testament, w którym cały majątek zapisał swojemu przyjacielowi Piotrowi, pomijając swoją córkę Annę. Dodatkowo, 15 lat przed śmiercią Jan podarował swojemu synowi Pawłowi mieszkanie stanowiące znaczną część jego majątku. Anna ma prawo domagać się zachowku zarówno od Piotra (spadkobiercy testamentowego), jak i uwzględnić w jego obliczeniu wartość mieszkania podarowanego Pawłowi. Jej roszczenie przedawni się po 5 latach od ogłoszenia testamentu, czyli najpóźniej w 2028 roku. Gdyby Anna nie podjęła działań w tym terminie, straciłaby możliwość skutecznego dochodzenia swoich praw.
Szczególne przypadki wpływające na przedawnienie
Istnieją sytuacje, które mogą wpłynąć na bieg terminu przedawnienia roszczeń o zachowek, efektywnie wydłużając czas, w którym uprawniony może dochodzić swoich praw:
Zawieszenie biegu przedawnienia
Bieg przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu w następujących przypadkach:
- Co do roszczeń, które przysługują dzieciom przeciwko rodzicom – przez czas trwania władzy rodzicielskiej
- Co do roszczeń, które przysługują osobom niemającym pełnej zdolności do czynności prawnych przeciwko osobom sprawującym opiekę lub kuratelę – przez czas sprawowania opieki lub kurateli
- Co do roszczeń przysługujących jednemu z małżonków przeciwko drugiemu – przez czas trwania małżeństwa
Przerwanie biegu przedawnienia
Bieg przedawnienia przerywa się przez:
- Każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw danego rodzaju, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia roszczenia
- Uznanie roszczenia przez osobę zobowiązaną do zapłaty zachowku
- Wszczęcie mediacji między uprawnionym a zobowiązanym
Po przerwaniu przedawnienia, termin 5-letni zaczyna biec na nowo, co daje uprawnionemu dodatkowy czas na skuteczne dochodzenie zachowku.
Jak zabezpieczyć swoje prawa do zachowku?
Aby nie dopuścić do przedawnienia roszczenia o zachowek, uprawniona osoba powinna podjąć konkretne działania:
- Monitorować postępowania spadkowe po śmierci spadkodawcy
- Uczestniczyć w ogłoszeniu testamentu, jeśli jest to możliwe
- Złożyć wniosek o stwierdzenie nabycia spadku, jeśli nie zrobił tego inny spadkobierca
- Wystąpić z pisemnym wezwaniem do zapłaty zachowku do zobowiązanego
- W przypadku braku dobrowolnej zapłaty – złożyć pozew o zachowek przed upływem terminu przedawnienia
Samo wezwanie do zapłaty nie przerywa biegu przedawnienia – konieczne jest podjęcie kroków prawnych przed sądem. Warto rozważyć skonsultowanie się z prawnikiem specjalizującym się w prawie spadkowym, który pomoże prawidłowo zabezpieczyć roszczenie i nie dopuścić do jego przedawnienia.
Podsumowanie
Roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu lub uprawomocnienia się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku. Darowizny dokonane przez spadkodawcę na rzecz spadkobierców lub uprawnionych do zachowku są doliczane do spadku niezależnie od czasu ich dokonania, co może znacząco wpłynąć na wysokość należnego zachowku.
Aby skutecznie dochodzić swoich praw, uprawnieni do zachowku powinni działać bez zbędnej zwłoki i w razie potrzeby skorzystać z pomocy prawnej. Warto pamiętać, że termin przedawnienia może być zawieszony lub przerwany w określonych okolicznościach, ale nie należy na to liczyć jako na strategię działania.
Przedawnienie roszczeń o zachowek może nastąpić niepostrzeżenie, dlatego świadomość terminów i aktywne działanie są kluczowe dla zabezpieczenia swoich praw spadkowych. Upływ czasu działa na niekorzyść osób uprawnionych do zachowku, więc nie warto odkładać dochodzenia swoich praw na później.